O odkryciu pięciu grobowców kultury pucharów lejkowatych w lesie koło Golęczewa pisaliśmy już w 2021 roku. Teraz, specjalnie dla czytelników strony goleczewo.com, o prowadzonych tam badaniach opowiada dr Danuta Żurkiewicz z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Kto i jak odkrył grobowce?
Grobowce w Sobocie zostały odkryte „zdalnie” w 2018 roku, przez archeologa Tomasza Wiktorzaka, który przeglądając szczegółową, trójwymiarową mapę tego terenu, stworzoną przez światło lasera (LIDAR), dostrzegł te tajemnicze struktury. Ich charakterystyczna forma wprawnemu oku archeologa od razu kojarzy się z zarysem jedynego w swoim rodzaju grobowca. O swoich przypuszczeniach powiadomił mnie i Jakuba Niebieszczańskiego z Wydziału Archeologii UAM. W lipcu tego samego roku udaliśmy się więc w teren.
Wrażenie było ogromne! Ukazało nam się pięć podłużnych struktur ułożonych „wachlarzowato” w bardzo regularny sposób, o nasypach dochodzących do 145 m długości i zachowanych wysokościach do 1,5 m. Parametry te sytuują je w obrębie największych grobowców w swoim typie. Stan zachowania nasypów, regularność układów, forma terenu, otoczenie przyrodnicze, wszystko to budziło uzasadnione podejrzenia co do oryginalności zachowanych konstrukcji, które do tej pory nie były znane z obszaru środkowej Wielkopolski.
I właśnie dlatego to odkrycie było tak istotne?
Dokładnie. Grobowce z Soboty pozwoliły postawić pierwszy punkt na tym terenie, na mapie monumentalnych grobowców, znanych z innych regionów Polski, ale też z północnych Niemiec i ze Skandynawii. Najbliższe znane archeologii grobowce w tym typie znajdują się w lasach w okolicach Konina.
Poza zapełnieniem tej mapy odkrycie pozwala nam całkowicie na nowo spojrzeć na społeczności, które tu zamieszkiwały i je zbudowały. Do tej pory obszar środkowej Wielkopolski był całkowicie wyłączony z dyskusji nad zjawiskami tzw. „megalityzmu” – to odkrycie pozwala zadać nam wiele nowych, interesujących pytań badawczych, dotyczących wielkopolskiej społeczności wznoszącej grobowce.
Jak przebiegały badania?
Aby rozwiać nasze wspomniane wyżej wątpliwości co do oryginalności tego stanowiska, jesienią 2018 roku przystąpiłam wraz z Jakubem Niebieszczańskim do serii badań weryfikujących ich prawdziwość. W pierwszej kolejności sięgnęliśmy po metody nieinwazyjne, czyli nienaruszające struktur ukrytych pod ziemią, w których Jakub jest uznanym specjalistą. Wykorzystaliśmy metodę magnetometryczną do weryfikacji widocznych nasypów. Ujawniła ona szereg tzw. „anomalii”, które z użyciem odwiertów geologicznych potwierdziły, że pod nasypami mamy do czynienia z konstrukcją kamienną, która często jest spotykana w tych pradziejowych obiektach.
Równocześnie prowadziliśmy też poszukiwania archiwalne, które udowodniły m.in., że teren z grobowcami od przynajmniej 200 lat pokryty był lasem.
W ostatnim etapie naszych badań, dzięki finansowemu wsparciu Powiatowego Konserwatora Zabytków oraz Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, we wrześniu 2020 roku przeprowadziliśmy badania wykopaliskowe na niewielkiej przestrzeni dwóch z pięciu grobowców.
Co zostało odkryte? Czego dowiedzieliśmy się z badań, lub co wiemy z innych tego typu stanowisk – o pochowanych tam ludziach, o ludności? Jak wyglądało wtedy otoczenie?
Efekt przeprowadzonych badań archeologicznych musimy uznać za całkowicie zadowalający. Pozyskaliśmy niewielki zbiór charakterystycznych artefaktów: fragmentów naczyń ceramicznych i narzędzi krzemiennych. Pobraliśmy też próbki do badań specjalistycznych, w tym również do bezpośredniego datowania grobowców metodą węgla radioaktywnego. Określiliśmy również charakterystyczne elementy konstrukcyjne tych założeń.
Obecnie wiemy, że grobowce w Sobocie powstały około 3600 lat przed narodzinami Chrystusa (a więc około 5600 lat temu!). Zbudowali je przedstawiciele neolitycznej tzw. kultury pucharów lejkowatych. To byli jedni z pierwszych rolników i hodowców zwierząt udomowionych na terenie Wielkopolski. Jako pierwsi w naszym regionie mogli wywrzeć intensywny wpływ na środowisko naturalne, poprzez swoje działania gospodarcze i osadnictwo. Zamieszkiwali prawie cały teren ziem polskich przez prawie 1500 lat. Należeli do większej wspólnoty, która również na obszarze Niemiec, Danii, Norwegii i Holandii używała podobnych pucharów lejkowatych.
Ważnym elementem wierzeń tych społeczności były monumentalne grobowce, powstające w formie wydłużonego nasypu ziemnego, często otoczonego dużymi głazami. Wewnątrz grobowca zwykle spoczywała jedna osoba, niekiedy skromnie wyposażona na życie po śmierci, w pojedyncze naczynie gliniane (często w kształcie puchara lejkowatego) lub krzemienne narzędzie.
Czy są planowane kolejne badania w tym miejscu?
Aktualnie w ramach projektu Zagubione – znalezione: grobowce „megalityczne” kultury pucharów lejkowatych w krajobrazie kulturowym i przyrodniczym Wielkopolski finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, trwają prace nad rekonstrukcją obrazu środowiska przyrodniczego czasów budowy grobowców. Planujemy też zbadać, jak obecność ludzi budujących, a później użytkujących grobowce prawdopodobnie przez stulecia, wpływała na ich najbliższe otoczenie. Służą nam do tego nietypowe archiwa – pyłki roślin, które świetnie zachowały się w torfowisku, znajdującym się w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarzyska. Niestety na ostateczne wyniki tych badań musimy jeszcze poczekać.
Czy jest planowane jakieś oznaczenie tego miejsca w terenie, jakieś działania informacyjne, edukacyjne?
Obecnie prowadzone są prace, zmierzające do wpisania przestrzeni cmentarzyska w Sobocie do Rejestru zabytków archeologicznych, dzięki czemu stanowisko podlegać będzie szczególnej ochronie prawnej. Możemy mieć nadzieję, że po tym akcie właściciel terenu, Nadleśnictwo Łopuchówko, zainteresowane będzie upowszechnieniem wiedzy o tym unikalnym stanowisku archeologicznym, które jest ważnym elementem naszego wspólnego dziedzictwa kulturowego.
Rozmawiał Grzegorz Grupiński, kwiecień 2025. Zdjęcia: arch. Danuty Żurkiewicz.
Teksty promocyjne
Rozmowa o grobowcach w programie TVP 3 „W każdej sprawie”: https://poznan.tvp.pl/72372486/skarby-przeszlosci-30082023
O innych odkrytych w Wielkopolsce grobowcach Informacja w Teleskopie 29.08.2023 godz.9:30 (od 1.49 minuty): https://poznan.tvp.pl/72334380/29082023-godz930
Grobowce megalityczne w Wielkopolsce. Miało ich tam nie być. Naliczono ich już kilkanaście: https://www.national-geographic.pl/artykul/grobowce-megalityczne-w-wielkopolsce-mialo-ich-tam-nie-byc-naliczono-ich-juz-kilkanascie-230821104000
Strona projektu Zagubione – znalezione: grobowce „megalityczne” kultury pucharów lejkowatych w krajobrazie kulturowym i przyrodniczym Wielkopolski: https://archeo.amu.edu.pl/nauka/badania/zagubione-znalezione-grobowce-megalityczne-kultury-pucharow-lejkowatych-w-krajobrazie-kulturowym-i-przyrodniczym-wielkopolski
Najważniejsze publikacje naukowe o badaniach w Sobocie:
Żurkiewicz, D. M., Niebieszczański, J. A., & Bahyrycz, C. (2020). The First Megalithic Long Barrows of the Funnel Beaker Culture in the Central Greater Poland in Sobota. Sprawozdania Archeologiczne, 72, 333-354.
Żurkiewicz, D. M., Niebieszczański, J. A., Romaniszyn, J., & Teska, S. (2023). Pierwsze długie grobowce ziemne w centralnej Wielkopolsce. Sprawozdania Archeologiczne, 74, 139-164.
Ogólnie o grobowcach ziemnych kultury pucharów lejkowatych w Polsce:
Żurkiewicz, D. M. (2021). Lost and found: The Funnel Beaker culture’s ‘megalithic tombs’ in the cultural and natural landscape of Greater Poland. W D. M. Żurkiewicz (Red.), Treasures of Time. Research of the Faculty of Archaeology of Adam Mickiewicz University in Poznań (s. 64-87).
Golęczewo 
Musisz być zalogowany, aby dodać komentarz.